Recentemente, foi defendida a tese de doutorado de Juliette Huber, que elaborou uma descrição gramatical do Makalero, língua papuásica leste-timorense, falada em Iliomar. A tese foi publicada pela LOT Publications e pode ser baixada pelo link que segue:
Ainda, a autora elaborou um resumo de sua tese em Tetun, que ao meu ver é de importância fundamental ao cidadão leste-timorense que queira saber mais sobre as línguas nativas de seu país. Reproduzo abaixo o resumo de Huber:
Sumáriu-tetun
Gramátika lia-Makalero nian
Teze ida-ne’e deskreve gramátika lia-Makalero nian, dalen ida iha Timor-Leste hodi makdalen 6,500. Entre nasaun nia dalen 16 hotu, lia-Makalero hamutuk ho dalen seluk tolu klasifika nu’udár membru lia-lubun papua trans Giné-Foun nian. Teze ne’e nia deskrisaun gramatikál kona-ba dalen nia fonolojia, kategoria leksikál sira nomós sira-nia karakterístika, sintagma nominál no verbál sira, orasaun sira, fraze sira, tatemik, nomós elementu ida-idak ba nivél diskursu nian.
§ 1 hato’o introdusaun badak ba dalen neé, ninia makdalen sira no sira-nia ambiente.
§ 2 diskuta lia-Makalero nia sistema són nian no fonolojia. Inventáriu konsoante nian fasil de’it hodi fonema indíjena sira /p, t, d, k, ʔ, m, n, l, f, s, r/. Fonema tatolan /ʔ/ iha alófone oklusivu [ʔ] no alófone frikativu [h]. Rua-ne’e temi mamar duni purke la bele rona di’adi’ak. Pois iha konsoante-empresta sia [g, ts, dz, ʧ, ʤ, ŋ, v] no [ z] hodi status fonémiku ne’ebe nakfila tuir idiosinkrátiku. Lia-Makalero nia vogál sira lima: /a, e, i, o, u/. Sira hotu iha variante badak no naruk. Variante naruk sira mosu iha kontestu hirak ne’ebe bele si’ik de’it: ida-uluk, vogal hanesan rua ne’ebe tuir maski oklusivu tatolan hees bele temi nu’udár vogál naruk; darua, iha morfema leksikál sira ne’ebe hodi sílabe ida de’it, núkleu vokál simples sira tenki naruk, datolu, prosesu resilabifikasaun nian ba vogál-nuduk hanaruk vogál sira. Morfema ida-idak hodi vogál naruk sira ne’ebe la bele si’ik; ida-ne’e fó-haree katak sira iha status fonémiku, maski la imortante duni. Makbesik [w] no [j] analiza tiha ona nu’udár alófone vogál aas sira nian bainhira uza nu’udár sílabe nia hahú, nu’udár núkleu kompleksu nia balun nomós nu’udár sílabe nia rohan. Sílabe nia estrutura toman de’it mak KV, maski KVK iha mós. Lia-Makalero lalika lubun-konsoante purke dala barak hatama vogál epentétiku atubele prevente. Baibain vogál-nuduk tau ba morfema nia konsoante finál iha liafuan-lubun fonolójiku nia rohan. Morfema leksikál ki’ik tebetebes presiza mora rua. Tanba ne’e morfema leksikál hodi sílabe ida de’it presiza vogál naruk ka ditongu nu’udár núkleu. Koda la afeta sílabe nia todan. Jeralmente asentu tau ba morfema nia mora darua husi rohan. Asentu maizumenus hametin ba trokeu, maski peskiza tán presiza ona.
§ 3 fó-hatene kona-ba kategoria leksikál sira ne’ebé la klaru purke morfema leksikál barak bele uza ba referénsia nomós ba predikasaun. Todavia prosesu derivasionál sira ne’ebe hatadak kategoria balu no leksema sira ne’ebé hodi arti oin-seluk tebes duni konforme sira-nia uza nu’udár verbu ka substantivu hatudu nafatin ba realdade distinsaun subestantivu-verbu nian. Atubele halo jeneralizasaun ba klase rua ne’e, ha’u uza karakterístika semantika ida: substantivu prototípiku ne’ebé uza nu’udár predikadu tradús nu’udár “mak x”. Dekontráriu, verbu ne’ebé hodi funsaun referensiál nia arti “x nia asaun”, “x nia produtu”, ‘instrumentu ka objetu x nian”. Substantivu sira habalu ba substantivu ne’ebe hodi karakterístika [+HUM] no substantivu ne’ebé hopdi karakterístika [-HUM]. [+HUM] marka an hodi sufiksu plurál, maibé [-HUM] normalmente lakohi sufiksu ne’e. Lubun espesiál substantivu [+HUM] nian mak terminolojia parentesku nian tanba hodi sufiksu plurál espesiál ne’ebé oin-seluk duni ho substantivu [+HUM] seluk sira nian. Substativu bele hatada mós hodi hateke se uza klasifikadór nominál ka lae. Pois iha lubun substantivu nian ne’ebe tenke marka ninia posesuidór; ida-ne’e mak termu parentesku nian nomós ‘hotu-hotu nia balun’. Maski konstrusaun espesiál laiha, substativu sira-ne’e bele klasifika nu’udár inalienavel. Hateke ba verbu, iha diferensa boot entre verbu estadu nian no verbu hahalok nian. Importante liu katak adverbu hau ‘hotu’ ne’ebé iha sintagma verbál (SV) laran, marka katak hahalok verbál hotu tiha ona, maibé hatudu ba grau aas kondisaun nian. Maioridade verbu sira nian mak divalente. Argumentu dahuluk ne’ebé liga an ba verbu nune’e mak sujeitu. Argumentu darua bele forma nu’udár objetu ka komplementu ne’ebé iha posisiaun diferente. Verbu nia minoridade ki’ikoan ne’ebé esprime konseitu temporál no modál analiza nu’udár avalente, nia arti mak laiha argumentu. Verbu nia lubun seluk mak verbu negative, verbu interogativu, numerál, verbu deitiku, kuantifikadór, verbu kondisaun físika no emosionál nomós verbu hodi estensaun orasaun nian. Depois iha verbu nia lubun boot ne’ebé marka ho prefiksu k- argumentu la-sijeitu nian. Ita fó-haree katak forma verbu ne’e nian tama ona reanalize ba forma independente no forma dependente ne’ebé uza de’it bainhira sirania posisaun komplementu nian hatama tiha ona. Kategoria leksikál sira ne’ebé naktaka mak pronomen pesoál independente, pronomen reflesivu, pronomen resíproku, pronomen interogativu sira mu’a ‘sé (forma presa)’ no sa’a ‘sá’ (forma presa), nomós pronomen indefinitivu riparipa ‘kualkér’. Sira ne’e hotu bele uza adnominál no adverbiál. Klase determinadór nian kontein demonstrativu lima nomós ho’o ‘hirak’. Sufiksu plural, sufiksu honorífiku, sufiksu substantivu hahalok nian, sufiksu nominalisadór, marka relativa enklítika nomós marka atribuitiva proklítika mak morfema presu ne’ebé liga ba sintagma nominál. Sintagma verbál iha mak pesoa datolu objetu nia prefiksu k- naktemi iha leten, prefiksu negativu ni-, marka aspetuál hai nomós marka negativa nomo. Afinál iha mós variedade klítiku sira ba nivel sintagma nian. Sira-ne’e nia maioridade mak konjusaun sintagma nian ne’ebé enklítika an ba orasaun dahuluk iha série no hatudu ba orasaun tuir nia relasaun semántika.
§ 4 fó-hatene kona-ba sintagma nominal iha lia-Makalero. Sintagma posesivu hahuluk inan substantiva, maski dependente seluk sira (arti modfikadór sira no determinadór sira) tuir de’it. Modifikadór sira ne’ebé hodi marka atribuitiva klítika ki= iha modifikadór ne’ebé la marka nia sorin. Ne’ebé naktemi dahuluk fó kontraste ba referente atubele haketek ba referente posivel seluk konforme kualidade ne’ebé sira hatudu. Pois iha períodu relative auténtiku iha lia-Makalero. Mimia marka konsentra an ba orasaun relativa nia sujeitu, biar modfikadór ka lae. Bainhira la’ós modfikadór núkleu nominal bele marka tatutan.
§ 5 fó-hatene barakliu kona-ba kompleksidade gramátika-Makalero iha sintagma verbal (SV). SV nia núkleu iha kotuk. Argumentu iha SV laran nia posisaun distinta rua mak ninia karakterístika boot. Ida-uluk ne’e, posisaun objetu nian, mak elementu iha SV nia sorin karuk loos. Marka sira aspetu no negasaun nian nomós adverbiu iha SV laran mak tuir. Posisaun darua, hodi naran pisisaun komplementu nian, tau iha verbu nia oin no hamutuk halo an nu’udár unidade morfosintáktika. Unidade ne’e lori forma haki’ik komplementu nian, ka forma presu verbu nian, ka rua hotu. Posisaun rua argumentu ne’e nian ekslui malu. Kualkér ida tama verbu nia posisaun mesak argument nian ne’ebé la’ós sujeitu. Maski posisaun objetu hetan de’it sintagma nominál (SN) ne’ebé refere ba pesoa kona (‘undergoer’), posisaun komplementu nian bele hetan konstituente nominál ka verbál. Komplementu nominál refere ba ‘undergoer’, fatin ka mira. Komplementu verbál ne’ebé SV kompletu moos, maski ninia verbu bele iha forma dependente karik, katak enjerál hatudu ba informasaun kona-ba fatin no maneira. Komplementu verbál sira uza mós atu halo kausativu, komparativu, modifikasaun modál sira, diresionalidade no seluseluk tán. Posisaun objetu nian no posisaun komplementu nian bele difere uitoan, liuliu hodi kazu ‘undergoer’ pronominál sira. Barakliu ida-ne’e trasu leksikál verbu nian mak determine se argumentu nominál sai objetu ka komplementu. Verbu divalente ida-idak bele hamutuk ho komplementu verbál ne’be refere ba fatin ka maneira, biar verbu sira ne’e iha semántika intransitive purke la bele hamutuk ho partisipante ‘undergoer’. Bainhiara posisaun komplementu nian kontein informasaun adverbial nune’e, verbu transitivu nia partisipante ‘undergoer’ la bele hela predikadu hamutuk, maibé tenke tama predikasaun seluk liuhosi verbu ‘kmaan’ mei ‘hetan’. Modifikadór verbal inklui marka aspetuál hai, ne’ebé hatudu hahú situasaun foun nian, negadór nomo, nomós variedade adverbiu sira nian iha SV laran ne’ebé analiza nu’udár subklase verbu tomak nian.
§ 6 diskuta liafuan nia tuir-ukun neutru mak SOV. Lia-makalero nia estrutura orasaun nian ríjida ho simu de’it to’o argumentu rua. Partisipante tán tenke fó-hatene iha orasaun seluk. Unidade sira, ne’ebé lori naran ‘períodu’, hatudu de’it ba akontesimentu ida, maibé bele kontein orasaun ida ka liu.
§ 7 diskuta ne’e. Iha leten fó-hatene tiha ona katak períodu ne’ebe iha orasaun rua, maibé la hatudu ba akontesimu ditransitivu mak komplementu verbal ne’ebé hatudu ba maneira ka fatin. Períodu seluk ne’ebé iha orasaun barak mak predikadu adverbiál avalente sira, ne’ebé orasaun mesak, maibé la bele forma elukasaun rasik-an. Predikadu adverbial nune’e hatudu tempu, nosaun aspetuál sira, nomós modalidade epistémika. Modalidade deóntika hodi forma verbu modal seluseluk mós hodi forma frase, nu’udár verbu sira hateten nian hodi sira-nia estensaun orasaun nian nomós konstrusaun konativa hodi fera ‘koko’. Konesaun entre orasaun sira lalika marka, ka hodi marka ho klítiku ne’ebé konjuga orasaun. Karakterístika formál boot frase nian mak ‘posisaun ketak iha karuk’ (PKK, LDP) ne’ebé hela frase nia rohan karuk. Ida-ne’e bele hetan argumentu ne’ebé foti ba karuk, tópiku ne’ebé la’ós argumentu ka orasaun adverbiál. Frase sira bele sai deklarativa, interogativa, imperativa, esklamasaun nomós optativa.
§ 8 fó-hatene kona-ba elukasaun, ne’ebé hahú tuirfali silénsia ka entonasaun final (monu) nia kontoru ho ramata iha kontoru finál oinmai. Nune’e ida-ne’e bele iha unidade badak tebes barak, ne’ebé iha liafuan ida ka esklamasaun ida de’it, maibé bele iha diskursu nia trexu naruk-naruk ne’ebé hodi korrente naruk orasaun nian.Orasaun sira ne’e liga an liuhosi klítiku konjunsaun nian ne’ebé tau orasaun dahuluk iha série nia rohan kuana. Konjunsaun rua ne’ebé komún duni, =ini no =isi, iha arti luan tebes duni. =ini hatudu ba orasaun sira nia konesaun besik liu, maibé =isi luan tebes duni. =ini hatudu ba orasaun sira nia konesaun besik liu, maibé =isi hatudu ba konesaun namkore liu. Konjunsaun seluk sira hatudu ba adversatividade, konsesividade, kondisaun, komplesaun, alternativu sira, konsekénsia, uzu, ka diskursu ne’ebé fó. Rua ikusmai analiza nu’udár konjunsaun subordinativa, purke bele tau ba orasaun dahuluk ka ba sujeitu orasaun darua nian. Konjusaun seluk sira tau de’it nu’udár klítiku ba orasaun dahuluk. Konjusaun sira ne’e la fó-haree orasaun ne’ebé liga nia ierárkia sintáktika; nune’e sira-nia relasaun ierárkika posivel hela indeterminada. Konstrusaun subordinativa seluk mak frase relativa, ne’ebé iha padraun marka nian ne’ebé hanesan ho frase sira nian ne’ebé iha konjunsaun subordinativa sira. Komplementu SV nian mak estrutura subordinativu ne’ebé klaru maibé seluk duni. Ida-ne’e predikasaun kompleta ho modifikadór hanesan nu’udár orasaun independente nian. Maibé verbu bele uza forma dependente. Tipu datolu estrutura subordinatu nian mak argumentu orasaun no orasaun adverbial iha posisaun ketak iha karuk frase nian. Kazu problemátiku uitoan mak verbu hateten nian no verbu modál nomós sira-nia estensaun orasaun komplementária nian, purke komplementadór liga ho verbu hateten nian enkuantu estensaun orasaun komplementária nian tuir verbu hateten nian. Tipu konstrusaun ne’e nia origen hosi konstrusaun ida ne’ebé orasaun komplementária funsiona nu’udár argumentu verbu hateten nian. Nune’e estensaun orasaun komplementária bele haree nu’udár tipu konstrusaun subordinativa nian.
§ 9 fó-haree kestaun ida-idak iha nivel diskursu nian. Interpretasaun loos papél gramatikál sira nian susar liu tanba lia-Makalero laiha konjugasaun verbál ka marka kazu gramatikál nian no simu de’it partisipante tau ba karuk. Mais, iha instrumentu ida-idak ne’ebé tolun makronak iha ne’e. Indikadór importante atubele buka referénsia atravesde testu mak konjusaun orasaun nian =ini no =isi. Naktemi dahuluk enjerál kombina ho kontinuidade tópiku (ka sujeitu) nian, maski naktemi ikus kombina ho troka tópiku nian. Pronomen refleksivu ni mak buat gramatikál ida ne’ebé ajuda ho buka referénsia. Ida-ne’e hatudu koreferénsia partisipante sujeitu nian. Nune’e, SN hotu ne’ebé iha pronomen ne’e la bele sujeitu de’it. Marka kontrastiva =ini dezenvolve ona ba marka sujeitu nian ne’ebé uza ba klarifikasaun referénsia sujeitu nian iha períodu sira laho liafuan-ukun kanónika ka bainhira argumentu sujeitu nian kraik liu argumentu darua iha ierárkia topikál. Konstituente ne’ebé tau ba karuk bele sai tópiku ka foku. Foku barakliu iha LDP (PKK) bele naruk de’it no bele refere hodi pronomen. Nune’e konstituente ne’e nia naruk mak sai kestaun karik maibé la’ós ninia foku. Ne’e arti katak hodi tópiku mak funsaun prinsipál PKK nian. Iha konstrusaun esplísita foku nian ne’ebé iha orasaun ho posisaun ida mamuk ne’ebé orasaun hanesan ka besik hanesan ho posisaun nakonu tuir bá. Lia-Makalero pois iha marka klítika ka adverbiál ida-idak ne’ebé iha relasaun ho estrutura informasaun nian. Klítiku kontrastivu =ini mak importante liu no bele hetan ho partisipante topikál sira nomós partisipante fokál sira. Ida-ne’e estensaun konjusaun orasaun =ini karik no haketak agrumentu kontrastivu hosi balun seluk orasaun nian. Nune’e konstrusaun sira-ne’e fó-haree semellansa boot ho konstrusaun ‘haketak’ (cleft construction). Klítiku =haka marka kontradisaun ka presupostu. Na’a-muni fó-hatene akontesimentu ka sena nia hahú foun. Klítiku =oo ‘mós’ uza nu’udár konjusaun konsesiva nomós mosu iha kazu barabarak –barakliu hodi pár – ne’ebé la bele tradús di’adi’ak. Nune’e bele propoin katak iha uzu estrutura informasaun nian karik ne’e bé presiza peskiza tán.
Iha organisasaun testuál nia nivel aas liu ita bele haree katak barakliu narativa sira hahú hodi períodu ne’ebé fó-hatene kontiudu testu nian. Períodu sira-ne’e barabarak iha liafuan-ukun particular. Testu hotu ormalmente ho períodu maktaka ne’ebé fó-hatene katak matetek ramata tiha ona. Narativa-Makalero nia karakterístika espesiál mak uzu ‘ligasaun ulun-ikun’ (headtail linkage). Karakterístika espesiál diskursu rituál nian, paralelismu leksikál, mosu tiha ona iha espresaun loroloron ida-idak.
Apéndise sira kontein ezemplu testu nian ida-idak ho glosa no tradusaun nomós lista liafuan nian
1 comment:
thanks ba blog nee,...........
Post a Comment